Udinler, (kendilerini udi, uti adlandırırlar, en. Udis, rus. Удины, ) - Doğu Kafkasya'da en eski halklardan biri. Udilər Azerbaycanın Oğuz kentinde, ayrıca Qebele kentinin Nic kasabasında yaşıyorlar. Udilər ayrıca Rusya'da, Gürcistan'da (Oktomberi köyünde), Kazakistan'da, Ukrayna'da ve diğer ülkelerde yaşıyorlar. Udilər udice konuşurlar. Udilər arasında ayrıca Azerbaycan, Rus, Gürcü ve başka diller yaygındır. Dini - Hıristiyanlık. Udilər yüzyıllardır Kafkas Albaniyasında yaşayan kabilelerden birisi olmuştur. #Udi_dili Udilerin dili - Kafkasya'nın eski sakinlerinden, dilleri Kafkas dilleri ailesinin lezgi yarımqrupuna mahsus olup, çok eski unsurları özünde korumayı başardı. Dünyanın etnik haritasında udi adlı Etnik bugün sadece Azerbaycan sınırları içinde mevcuttur. Udi dilinin alfabesi yoktur. #Dialekti Udi dilinin üç dialekti vardır: Oğuz (Azerbaycan kenti), Nic (Azerbaycan köyü), Oktomberi (Gürcistan'da köy). Nic dialekti de sırayla 3 bölüme ayrılır: aşağı, orta ve yukarı. Böyle bir olasılık var ki, bu bölümler kendileri de Tovuz rayonu, Kirzan köyü ve Arsak (Karabağ, Seysulan köyü, Hasankale) olan çeşitli udin gruplarına göre ayrı ayrı diyalektik. Bu aşiretler sonradan yüzyıllardır yaşadıkları toprakların ermenilerle yerleştirilmesi sonucunda Nic ve Oğuz topraklarına taşındı. Vartaşen dili de sırayla 2 bölüme ayrılır: Vartaşen ve Oktomberi (Zinobiani). # Kadim_yazısı Geçmişte udilər sadece Kafkas Albaniyasının bölgesinde kayıta alınmıştır. Tarihsel Güneş'e, Ay'a tapan Udinler IV yüzyılın başlarında Hıristiyanlığı kabul etmiş ve bugüne kadar dinini saklamışlar. Asasını Alban alfabesi tutuyor. Alfabe V yüzyılda kurulmuştur, 52 harften oluşur. Tarihi olaylar sonucu bu alfbabeden günümüzde kullanılmamaktatır. 1996 yılında Mısır'ın Sina yarımadasında bulunan Kutsal Yekaterina kilisesinde Gürcistan Bilimler Akademisi muhabir üyesi Zaza Aleksidze Gürcü-Arnavut elyazmasını (palimpsest) bulmuştur. Bu elyazmada Gürcü dilinde yazılmış metnin altında Arnavut dilinde yazılar tespit edilmiştir. Bu yazıların şifresinin açılması sadece udi dilinin kullanımı ile mümkün olmuştur. "Böylece, bir çok bilim adamlarının görüşüne göre, Kafkas Albaniyasının yazılı dili gibi udi dili sayılabilir, daha net olursak modern udi dilinin atası - eski udi dili." . 2009 yılında kutlanan elyazmanın deşifresi ayrıca kitap olarak yayınlandı. #Tarix Udilerin ulu babaları Kafkas Albanyası aşiretlerinden biri olan Utiler olmuştur. Udilere ait ilk bilgi henüz 2500 yıl önce verilmiştir. Bu etnosun ataları olan Utiler hakkında M.Ö. V yüzyıl Yunan yazarı Herodot'un "Tarih" eserinde bilgi var. Maraton savaşını (b.e.ə. 490 yılında Yunan-Fars savaşı) tasvir eden yazar gösteriyor ki, fars ordusunda, XIV satrapinin bünyesinde utilərin askerleri de vuruşurdular. M.Ö. l yüzyılda yaşamış Strabon'un "Coğrafya" eserinde Hazar Denizi ve Kafkas Albanyası hakkında bilgisinde utilerdən konuşuluyor. Udi sözüne terim olarak ilk defa Plininin (l yüzyıl) "Gerçek tarih" eserinde rastlanır. Ptolomeyin (ll yüzyıl) "Coğrafya" eserinde, Hazar Denizi çevresinde çeşitli kavimlerin dahil olmak üzere - udilerin yaşadığı gösteriyor. Udiler hakkında bazı bilgilere Qay Pliniy Sekunda, Aziniy Qvadrat ve birçok başka antik yazarların eserlerinde rastlamak olur. Utiler Almanca çarlığının oluşmasında önemli rolü olan 26 Arnavut aşiretlerinden biridir. Utiler hakkında daha fazla VIII yüzyılda yaşamış Moisey Kalankatuklunun "Alban Tarihi" eserinde bilgi verilmiştir. O, kendisini uti kabilelerine ait. O, Aranda 26 Arnavut boylarının olması hakkında bilgi verir: "Onun (Aranın) oğlundan Uti, Qardman, Çavdey, Qarqar knyazlıqları oluşmuştur". Udilər Kafkas Albaniyasının yaratıcısı olan 26 topluluktan biri olmak üzere, hem de Kafkas Albaniyasında başlıca rol oynayan kabilelerden biri idi. Bu nedenle Kafkas Albaniyasının başkentleri Gebele ve Berde Udilerin Tarihsel yaşadığı yerler oldu. Tarihen Udilər daha çok arazilerde yerleşmişler. Hazar Denizi'nden Kafkas Dağlarınacan Kür çayının (nehrinin) hem sağ hem de sol tarafında yerleşmişler. Kafkas Albaniyasının Vilayetlerindən biri ise Uti adlandırılıyordu. Kafkas Albaniyasının Araplar tarafından istila edildikten sonra Udilərin yaşadığı araziler ve Udilərin sayısı azalır. Vll yüzyılda Arapların işgal ettiğinde ve tüm ülkeyi Arap hilafetline katanda nüfusun büyük bölümüne, özellikle utilere islam dinini kabul ettirirler. Ama onların bir bölümü önceki inançlarını korudular. Henüz VI yüzyılda aftokefal Arnavut kilisesini güçle kendi teshir çekmek girişimlerinin olmuş, VII yüzyılda Arap hilafetinin izni ile Ermeni - Gregoryen kilisesinin dahil edilmiştir. Almanca katalikosunun kalmasına rağmen, aktif olarak alban - Hıristiyanların etnik köklerinin değiştirilmesi ve ermenileşdirilmesi politikası gidiyordu. Sonuçta, Dağlık Karabağ'da onlar bütün olarak kendi dil ve kültürlerini kaybetmiş oldular. Gebele ve Oğuz ülkesinde udiler kendi geleneklerini ve dillerini (yazısız, alfabesiz) korumayı başarmışlar. Bu Azerbaycan Cumhuriyetinin kendi bölgesindeki etnilkere höşgörüsünden kaynaklanmaktadır. Olasılık etmek mümkündür ki, Azerbaycan Şeki hanı Hacı Çelebi Han'ın zamanında (1747-1755) Şeki Hanlığı arazisinde toplam 3 udin köyü olup: 1.Vartaşen, 2.Cəlut, 3.Nic. 1824 yılında nüfusun Sayım sırasında Nic köyünde (Bum ilçesi) 1997 kişi, (Müslümanlar: 341 kişi; Gregoryen Udinler: 1656 kişi), Vartaşen köyünde (Şeki ilçesi) 3203 kişi (Müslümanlar: 282; Gregoryen Udinler: 1067; Ortodoks Udinler: 706; Yahudiler: 1148) ve Cəlut köyünde (Şeki ilçesi) ise 1048 kişi (Müslümanlar: 218; Gregoryen udinler: 830) kaydedildi buna esasen o zaman Şeki hanlığı arazisinde en az 4259 kişi udinin yaşadığı anlaşılmaktadır. Ama dikkate alınmalıdır ki, bu nüfus sayımı belgelerinde yanlış olarak tüm Müslümanlar "tatar", tüm Gregoryen Hıristiyanlar "Ermeni", tüm provoslavlar ise "Gürcü" olarak kaydedildi. XIX yüzyılın ortalarında Şeki Hanlığı arazisinde toplam 3 udin kendinin olması hakkında bilgi veren kaynak ise Nuxalı (Şekili) İohanes Muradxanov ve Grigor Mıkırtıçan Tarasanov tarafından 1815 yılında kaleme alınmış ve Tüm Rusya Ermenilerinin atxiyepiskopuna gönderilmiş mektuptur. Burada hem de gösterilen Hacı Çelebi Han döneminden bu zamana kadar bu köylere "din ipeği" adlı özel vergi uygulama yapılıyormuş ve bu köylerin sakinleri zaman zaman bu verginin kaldırılması istiqaməmətində girişimler ettiler, ama o zamana kadar istediklerine elde edememişler. 1878 yılında yayınlanan bir kitapta ise gösterilen budur ki Nuxa kazasının Ermeni-Gregoryen nüfusundan yerel hesap olunanlari Udinlerdir. Onlar sadece Nic ve Vartaşen köylerinde yaşıyorlar ve kendi dillerinde konuşuyorlar. Udin dili başka bir köyde geçmez. Udinlerin kaydı yok, onlar Ermeni konuşma dilinde yazmak ve dini ayinleri Ermeni kilise dilinde yaparlar. Bazı köylerde - Sultan Nuha, Ermeni carlu, Mirzebeyli, Vardanlı, Malıx ve Yenikent köylerinde, Ermeniler (Udinler? - Red.) Tatar (Azerbaycan, - Red.) Konuşurlar ve bu dili ana dili olarak kabul ederler. Bu kaynakta Celut köyü yanlış olarak Ermeni köyü olarak gösterilir ve kayıt edilir ki bu köyde Karabağ'dan göç eden Ermeniler yaşıyorlar ve onlar Karabağ ve Xoydan göç eden Ermenilerin yaşadığı diğer köylerde olduğu gibi Ermenice konuşurlar. Kaynakta ayrıca kaydediliyor ki, Vartaşen köyünde Ortodoks Udinlerin 113 evi var ve onlrın sayısı 606 kişidir .. 1836 yılında Rus Ortodoks Kilisesi ve Rusya yönetimi Arnavut katalikosunun tahtını ve defterhanesini iptal ettikten sonra, udin - Hıristiyanlar Ermeni Kilisesi'nin tam etkisi altına düşerler. Azerbaycan'da İslam dininin yayılması ve Türk dilinin gelişimi ile ilgili, Azerbaycan halkının uzun süreli oluşumu ile birim - asası ve çoğunluğu Oğuz türkü olan Azerbaycanlı etnosu oluşmuştur. Fakat udi - Hıristiyanlar bu günkü günümüze kadar etnik grup gibi kendi dillerini, maddi ve manevi kültürlerini koruyup saklamışlar. Udi dili Kafkas dil ailesine aittir. Fakat udilər Azerbaycan halkının atalarından biri olarak kabul edilir. 1992 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı "Azerbaycan Cumhuriyeti'nde mevcut olan çeşitlilik, az sayıdaki halkların ve etnik grupların hak ve özgürlüklerinin korunması, onların dil ve kültürlerinin korunması ve geliştirilmesi" konusunda kararname imzalamıştır. Bu belge eski Sovyet Cumhuriyetleri içerisinde onaylanan belgedir. #Din 313 yılı udiler tarafından Hıristiyanlığın kabul edilmesi tarihi sayılır. Bu tarihte Arnavut çarı Urnayir vaftiz salınma adetini kabul etmiş ve Hıristiyanlık Kafkas Albaniyasının resmi dinine dönüşmüştür. Kafkas Albaniyasının nüfusunun hristianlaşma döneminden başlayarak udiler Almanca Kilisesi'ne mensuptur. Başka halklar gibi, Hıristiyanlığı kabul ettikten sonra, udilər yeni Hıristiyan ayinlerle beraber eski adet ve gelenekleri koruyup saxlmıştırlar. Örneğin, evlerde sönmez ateş tutmak ateşperestlikden (ateşe tapınma) kalmış gelenektir. Udiler kendi dinini barındıran Kafkas Albaniyasının tek halkıdır. 10 Nisan 2003 yılında Azerbaycan'da Alban-udi Hıristiyan topluluğu kayıt olmuştur.. # Diğer_bilgiler Udilerin sayısı hakkında en gerçeğe uyğun bilgi 20. yüzyılın son 25 yılına tesadüf edilir. Dünyada Udinlerin sayısı: 1880. yılı - 10 bin, 1897.yılı - 4 bin, 1910.yılı - 5900, 1926.yılı - 2500, 1959.yılı - 3700, 1979.yılı - 7000, 1989. yılı - 8652 kişi olmuştur. 1989 listeye alınmasına göre Azerbaycan'da 6.125 kişi udi yaşıyordu. 27 Ocak-3 Şubat 1999 yılında yapılan nüfus sayımına göre Azerbaycan Resbublikasında 4.152 kişi (Gebele ilçesinde 3962 kişi ve Oğuz ilçesinde 104 kişi olmak üzere) udin kaydedildi. Rusya Federasyonu'nda 2002 listeye alımasına göre 3721 kişi kendilerini udin gibi sunmuştur. Onlarda 2078 kişi (1114 erkek, 964 kadın) şehir nüfusu, 1643 kişi (829 erkek, 814 kadın) köy ehalisidir. Rusya'da Udinlerin en çok tescil alındıkları yer Rostov vilâyetidir.

Kimvekil.Com

Gönderi: Mehman Turan